Επιτέλους οι γυναίκες στο επίκεντρο

Η ΔΕΠ-Υ συμβαίνει περίπου σε ποσοστό 4.4% των ενήλικων, με τη συχνότητα στις γυναίκες να πλησιάζει περίπου αυτή των αντρών.^1,2 Έτσι τώρα η ΔΕΠ-Υ διαγιγνώσκεται σε εκατομμύρια γυναίκες παγκόσμια.

Παρόλα αυτά, ορισμένες γυναίκες λαμβάνουν μια εκτενή αξιολόγηση που χρειάζεται για να σκιαγραφήσει και να περιγράψει την πλήρη διάταξη των συμπτωμάτων όπως αυτά εμφανίζονται, συμπεριλαμβανομένων των νοητικών και αγχωτικών διαταραχών καθώς επίσης και των διαταραχών της διάθεσης.

Ακόμη λιγότερες γυναίκες λαμβάνουν ένα εμπεριστατωμένο θεραπευτικό πρόγραμμα για να μειώσουν αυτά τα συμπτώματα και να βελτιώσουν την καθημερινή λειτουργικότητα τους. Με το ξεκίνημα της εφηβείας και την συ σχετιζόμενη μηνιαία διακύμανση στα επίπεδα των οιστρογόνων, οι γυναίκες με ΔΕΠ-Υ συχνά βιώνουν το χειρότερο κομμάτι των συμπτωμάτων τους.³ Το ίδιο ισχύει και για τις γυναίκες στην εμμηνόπαυση, οι οποίες αναφέρουν αύξηση στην γνωσιακή δυσλειτουργία και χειροτέρευση των συμπτωμάτων της ΔΕΠ-Υ που κατά το παρελθόν κατάφερναν να ελέγχουν. Επιπρόσθετα πολλές γυναίκες αναφέρουν ότι οι φαρμακευτικές αγωγές που συνήθιζαν να θεραπεύουν τα συμπτώματα της ΔΕΠ-Υ, ήταν λιγότερο αποτελεσματικές τις εβδομάδες πριν την περίοδο ή με το ξεκίνημα της εμμηνόπαυσης. Για να βελτιώσουμε την ποιότητα ζωής των γυναικών με ΔΕΠ-Υ , αυτή η οιστρογονική σύνδεση πρέπει να διερευνηθεί.

Γιατί οι γυναίκες με ΔΕΠ-Υ βιώνουν αυτή τη δυσκολία;

Οι γυναίκες με ΔΕΠ-Υ συχνά παρουσιάζουν μια πολύπλοκη εικόνα, που δημιουργεί εμπόδια για σαφή και εμπεριστατωμένη διάγνωση. Εκτός από την ΔΕΠ-Υ τους, οι γυναίκες συχνά αντιμετωπίζουν συν-νοσηρές καταστάσεις και ψυχολογικό άγχος συμπεριλαμβανομένης της διαταραχής διάθεσης καθώς και της αγχώδους διαταραχής.^{4, 5} Αντιμετωπίζοντας για χρόνια τη μη διαγνωσμένη ΔΕΠ-Υ μπορεί να οδηγηθούμε σε πτώση του ηθικού ή ακόμη και κατάθλιψη, αλλά όταν διαχειριστούμε αυτές τις δευτερεύουσες επιπλοκές το πρόβλημα μειώνεται.

Για χρόνια, επικρατούσε η τάση να δίδεται προσοχή στα συμπτώματα της γυναικείας κατάθλιψης και είχε υποτιμηθεί η υποκείμενη ΔΕΠ-Υ με την νοητική της δυσλειτουργία. Ακόμη και αν ήταν αρκετά τυχερές ώστε να λάβουν σωστή διάγνωση για ΔΕΠ-Υ, τα πρωτοκόλλα θεραπείας συνήθως αποτελούνται από θεραπείες που έχουν δοθεί από ειδικούς οι οποίοι έχουν εμπειρία σε αγόρια σχολικής ηλικίας.

Οι ορμονολογικες διακυμάνσεις και η επίπτωση των οιστρογόνων στο μυαλό δεν λαμβάνονται υπόψη ούτε βέβαια αντιμετωπίζεται. Για αυτό τον λόγο δεν μας εντυπωσιάζει ότι πολλές έφηβες και ενήλικες γυναίκες που θεραπεύονται για ΔΕΠ-Υ αναφέρουν μόνον μερική υποχώρηση των συμπτωμάτων.

Η σχέση της ΔΕΠ-Υ με τα οιστρογόνα

Η νευρολογία της ντοπαμινικής λειτουργίας στην ΔΕΠ-Υ είναι πολύπλοκη, αλλά οι περισσότερες έρευνες τώρα υποδεικνύουν χειροτέρευση των νευροδιαβιβαστικών συστημάτων, ιδιαίτερα στον προμετωπιαίο φλοιό.⁶ Μελέτες δείχνουν ότι τα οιστρογόνα παίζουν βασικό ρολό στην ανάπτυξη της ντοπαμίνης στους νευρώνες και συνεχίζουν, με ποικίλους μηχανισμούς, να έχουν ένα θετικό αποτέλεσμα στα νευροδιαβιβαστικά συστήματα, που ρυθμίζουν τη διάθεση, τη συμπεριφορά και τη νοητική λειτουργία.^7,8 Στις συνάψεις των εγκεφαλικών νευρώνων, τα οιστρογόνα αυξάνουν την συγκέντρωση των νευροδιαβιβαστών και προκαλούν μια αύξηση στον πληθυσμό και την ευαισθησία των υποδοχέων της ντοπαμίνης (D2) στο ραβδωτό σώμα και στα βασικά γάγγλια.^9-11 Παρότι οι μηχανισμοί δεν είναι πλήρως κατανοητοί, καθώς δρουν αυτοί οι σημαντικοί παράγοντες, η χειροτέρευση των συμπτωμάτων της ΔΕΠ-Υ που παρατηρείται κατά την διάρκεια χαμηλών επίπεδων οιστρογόνων είναι κάτι που δεν μας εκπλήσσει.

Είναι ΔΕΠ-Υ ή Εμμηνόπαυση;

Η εμμηνόπαυση, και η σχετική σημαντική μείωση στα επίπεδα οιστρογόνων, συχνά συνοδεύεται από σωματικές, ψυχολογικές, και νοητικές διαταραχές. Συμπτώματα εμφανίζονται κατά την διάρκεια του μεταβατικού σταδίου της εμμηνόπαυσης που συχνά συμπεριλαμβάνουν προβλήματα στην μνήμη, αλλαγές στην διάθεση, δυσκολία στην ανάκτηση λέξεων και τη πνευματική διαύγεια καθώς επίσης και σωματικά συμπτώματα όπως εξάψεις, και αυπνία. Επειδή τα οιστρογόνα ενισχύουν τα επίπεδα των νευροδιαβιβαστών, και την λειτουργία των υποδοχέων τους, σε ποίκιλλα μετωπιαία ραβδωτά δίκτια, οι νοητικές λειτουργίες αυτών των περιοχών συμπεριλαμβανομένων των προφορικών, λεκτικών και εκτελεστικών δεξιοτήτων μειώνονται κατά την διάρκεια των χαμηλών επίπεδων οιστρογόνου.^{12, 13}

Κλινικά, πολλές γυναίκες αναζητούν μια διάγνωση ΔΕΠ-Υ για πρώτη φορά κατά την διάρκεια των μεταβατικών χρόνων προς την εμμηνόπαυση και τα πρώτα χρόνια αυτής. Παρά το γεγονός πως οι γυναίκες που αναφέρουν την εμφάνιση της διαταραχής στη μέση ηλικία δεν πληρούν τα κριτήρια της 5ης έκδοσης του σύγχρονου διαγνωστικού και στατιστικού εγχειρίδιου των ψυχικών ασθενειών (DSM-5) όπου αναφέρεται πως τα συμπτώματα της ΔΕΠ-Υ εμφανίζονται πριν την ηλικία των 12 ετών, ωστόσο τονίζουν ότι εμφανίζουν σημαντική μείωση στις εκτελεστικές τους λειτουργίες (προσοχή, οργάνωση και μνήμη εργασίας) και ότι αυτές οι λειτουργικές δυσκολίες και η χαρακτηριστική της ΔΕΠ-Υ συμπτωματολογία, επιμένουν πάνω από έξι μήνες.¹⁴

Επιπλέον, αναφέρουν ότι αυτά τα συμπτώματα φαίνεται να αντιδρούν θετικά σε φαρμακοθεραπείες που συνήθως εφαρμόζονται στην θεραπεία της ΔΕΠ-Υ.

Ένας αυξανόμενος αριθμός ερευνών έχουν διεξαχθεί ψάχνοντας το πως οι ορμονικές διακυμάνσεις μπορούν να επηρεάσουν την λειτουργία της ΔΕΠ-Υ καθώς επίσης και το πως η αντικατάσταση των οιστρογόνων μπορεί να βελτιώσει τις νοητικές ελλείψεις της εμμηνόπαυσης και την επίδραση των οιστρογόνων στην θεραπεία της ΔΕΠ-Υ γενικότερα.

Συμπεράσματα

Το κλειδί για καλύτερα αποτελέσματα για τις γυναίκες με ΔΕΠ-Υ βρίσκεται όχι μόνο στην καλύτερη αναγνώριση της διαταραχής, αλλά επίσης και στο να αντιλαμβάνονται οι ίδιες ότι επιπρόσθετα με την ΔΕΠ-Υ τους πρέπει να αντιμετωπίσουν και μια συνεχόμενη αλλαγή ορμονολογικού περιβάλλοντος η οποία μπορεί να επηρεάσει σημαντικά την ΔΕΠ-Υ τους και τα συνοδά συμπτώματά της.

Οι γυναίκες με ΔΕΠ-Υ, εξ ορισμού, ίσως έχουν έλλειψη στην ντοπαμινεργικά και σερετονεργικά νευροδιαβιβαστικά δίκτυα. Είναι τώρα γνωστό ότι τα οιστρογόνα αυξάνουν την συγκέντρωση αυτών των νευροδιαβιβαστών στις συνάψεις των νευρώνων και ενισχύουν την ευαισθησία των υποδοχέων, και πως, κατά την διάρκεια των χαμηλών επιπέδων οιστρογόνων, τα συμπτώματα που εμφανίζονται οδηγούν σε περαιτέρω δυσκολίες την λειτουργικότητα των γυναικών.

Ενώ η αντίδραση στο διεγερτικό φάρμακο για τα συμπτώματα της ΔΕΠ-Υ είναι τόσο καλή στις γυναίκες όσο και στους άνδρες, τα ορμονολογικά επίπεδα κατά την διάρκεια συγκεκριμένων φάσεων του εμμηνορρυσιακού κύκλου ίσως μειώνουν την αποτελεσματικότητα. Οι γυναίκες με ΔΕΠ-Υ αναφέρουν ότι τα αυξημένα ελλείμματα ή τα επιπλέον συμπτώματα που παρουσιάζουν, κάποιες φορές οδηγεί τους γιατρούς να αυξάνουν τη δόση του διεγερτικού φαρμάκου. Αντ’ αυτού, πρέπει να εξεταστούν όλοι οι παράγοντες που σχετίζονται με τη διακύμανση ή τη μείωση των ορμονών και να σχεδιαστεί μια πιο ολιστική προσέγγιση για την θεραπεία της ΔΕΠ-Υ σε γυναίκες κατά τα διαφορετικά στάδια της ζωής τους. Όταν τα χαμηλά επίπεδα οιστρογόνων υ υπολογίζονται για τη ΔΕΠ-Υ, μια πιο συντονισμένη θεραπευτική προσέγγιση ίσως είναι αναγκαία για να βελτιώσει την συνολική λειτουργία. Για εκείνες τις γυναίκες των οποίων τα συμπτώματα χειροτερεύουν κάτω από συγκεκριμένες φάσεις του μηνιαίου κύκλου ή με το ξεκίνημα της εμμηνόπαυσης, η οιστρογονική θεραπεία (ακόμη και για τη διατήρηση κανονικών επιπέδων οιστρογόνων) ίσως βοηθήσει να σταθεροποιηθεί η διάθεση, να βελτιωθεί η μνήμη ή και να αυξηθεί η αποτελεσματικότητα της φαρμακευτικής αγωγής. Κρίνοντας από τα λειτουργικά επίπεδα των γυναικών με ΔΕΠ-Υ, κάποιες αποτελεσματικές προσεγγίσεις για την θεραπείας τους μπορεί να περιλαμβάνουν μεταβλητές δόσεις διεγερτικών, αντικαταθλιπτικά, ή και αντικατάσταση οιστρογόνων - παρεμβάσεις που ίσως κριθούν αναγκαίες για γυναίκες με ΔΕΠ-Υ ή άλλες συνυπάρχουσες καταστάσεις.

Παρόλα αυτά μια τέτοια επιλογή απαιτεί προσεκτική παρακολούθηση και όχι απλά την προσέγγιση «ένα φάρμακο για όλες τις περιπτώσεις». Όσον αφορά τις γυναίκες που αναφέρουν ελλείψεις, αλλά δεν ανταποκρίνονται τυπικά στην διάγνωση της ΔΕΠ-Υ, οιστρογόνα σε συνδυασμό με διεγερτικά ίσως είναι αναγκαία να δοθούν για την κατάθλιψη της προεμμηνόπαυσης (χρονική περίοδο πριν την εμμηνόπαυση) καθώς επίσης και για τις γνωστικές δυσλειτουργίες που σχετίζονται με την εμμηνόπαυση. Παρότι αυτές οι αγωγές που προαναφέρθηκαν έχουν εξεταστεί μόνο σε ερευνητικό περιβάλλον που αφορά τις συγκεκριμένες διαταραχές, η κλινική επιτυχία συνεχώς ενδυναμώνει και ισχυροποιεί την σκέψη στο να επιχειρηθεί αυτή η προσέγγιση.

Εν τέλει, ο ρόλος των οιστρογόνων και οι ορμονολογικες διακυμάνσεις θα πρέπει να ληφθούν υπ' όψιν σε μελλοντικές μελέτες των νευρογνωσιακών λειτουργιών στις γυναίκες με ΔΕΠ-Υ ώστε να καθοριστούν πλήρως οι επιδράσεις τους στις γνωσιακές και συναισθηματικές λειτουργίες.¹⁵ Για αυτό το λόγο, κρίνεται αναγκαίο κλινικοί και ερευνητές από διαφορετικά επιστημονικά πεδία να συνεχίσουν να δουλεύουν μαζί για να βελτιώσουν την ποιότητα ζωής των γυναικών με ΔΕΠ-Υ.

Βιβλιογραφία

1. Kessler RC, Adler L, Barkley R and al. The prevalence and correlates of adult ADHD in the United States: results from the National Comorbidity Survey Replication. Am Psychiatry 2006; 163:716-723.
2. Faraone SV, Biederman J, Spencer T et al. Attention - deficit/hyperactivity disorder in adults: an overview. Boil Psychiatry 2000. 48: 9-20.
3. Huessy HR. The pharmacotherapy of personality disorders in women. 143^rd Annual Meeting of the American Psychiatric Association, New York, USA, 1990.
4. Rucklidge JJ, Kaplan BJ. Psychological functioning in women identified in adulthood with attention- deficit/hyperactivity disorder. J Atten Disord 1997; 2:167-176.
5. Turgay A, Ansari R, Schwartz M et al. Comorbidity differences in ADHD throughout the life cycle. 158^th Annual Meeting of the American Psychiatric Association. Atlanta USA, 2005.
6. Del Campo N, Chamberlain SR, Sahakian BJ et al. The roles of dopamine and noradrenaline in the pathophysiology and treatment of attention-deficit/hyperactivity disorder. Biol Psychiatry 2011; 69 e145-e157.
7. Kuppers E, Ivanova T, Karolczak M et al. Estrogen: a multifunctional messenger to nigrostriatal dopaminergic neurons. J Neurocytol 2000; 29:375-385.
8. Shepherd JE. Effects of estrogen on cognition, mood, and degenerative brain diseases. J Am Pharm Assoc (Wash) 2001; 41:221-228.
9. Archer JSM. Estrogen and mood changes via CNS activity. Menopausal Med 1999; 7:4-8.
10. Fink G, Sumner BE, Rosie R et al. Estrogen control of central neurotransmission effect on mood, mental state, and memory. Cell Mol Neurobiol 1996; 16:325-344.
11. Van Hartesvelt C, Joyce JN. Effects of estrogen on the basal ganglia. Neurosci Biobehav Rey 1986; 10:1-14.
12. Frackiewicz EJ, Cutler NR. Women’s health care during the perimenopause. J Am Pharm Assoc (Wash) 2000; 40:800-811.
13. Weber MT, Rubin LH, Maki PM. Cognition in perimenopause: the effect of transition stage. Menopause; 2013: 511-517.
14. American Psychiatric Association. Attention – deficit/hyperactivity disorder. In: Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, 5^th edn. Washington, DC American Psychiatric Association, 2013.
15. Haimov-Kochman R, Berger I. Cognitive functions of regularly cycling women may differ throughout the month, depending on sex hormone status; a possible explanation to conflicting results of studies of ADHD females. Front Hum Neruosci 2014; 8:191.

Αθρογράφος: Patricia O Quimn MD, τέως Διευθύντρια του Εθνικού Κέντρου για Κορίτσια και Γυναίκες με ΔΕΠ-Υ, Washington, DC, USA. Με την ευγενική παραχώρηση από ADDISS, τεύχος ADHDnews/Summer 2016

Μετάφραση: Αγγελική Ζαμπνάρη