Μερικές φορές τα παιδιά προσχολικής ηλικίας ίσως δυσκολεύονται να προσέξουν, να ακολουθήσουν οδηγίες ή να περιμένουν την σειρά τους. Αυτές οι συμπεριφορές μπορεί να είναι συνηθισμένες ή τυπικές για την ηλικία του παιδιού αλλά ενδέχεται και να υποδεικνύουν την ανάγκη για αξιολόγηση του παιδιού για Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής και Υπερκινητικότητας (ΔΕΠΥ). Ως γονέας μπορεί να αναρωτιέστε εάν το παιδί σας έχει ΔΕΠΥ ή αν παρουσιάζει απλώς διασπαστική συμπεριφορά ή αν φέρεται συνηθισμένα για την ηλικία του.
Στο παρόν άρθρο θα ενημερωθείτε για τη ΔΕΠΥ σε παιδιά προσχολικής ηλικίας και τι βήματα χρειάζεται να ακολουθήσετε, εάν ανησυχείτε για το το παιδί σας.
Μπορεί τα παιδιά προσχολικής ηλικίας να έχουν ή να διαγνωστούν με ΔΕΠΥ;
Η απάντηση είναι καταφατική. Ναι. Τα παιδιά μπορούν να διαγνωστούν με ΔΕΠΥ από την ηλικία των 4 ετών. Σύμφωνα με την National Survey of Children's Health (Εθνική Έρευνα για την Υγεία των Παιδιών), στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής για το έτος 2010-2011 περίπου 194.000 παιδιά προσχολικής ηλικίας 2-5 ετών είχαν διαγνωστεί με ΔΕΠΥ. Κάποια παιδιά μεγαλώνοντας ξεπερνούν τα συμπτώματα ενώ άλλα όχι. Η έρευνα έχει δείξει πως τα τρίχρονα παιδιά που παρουσιάζουν συμπτώματα της ΔΕΠΥ είναι περισσότερο πιθανόν να πληρούν τα διαγνωστικά κριτήρια για ΔΕΠΥ στην ηλικία των 13.
Πώς μπορώ να καταλάβω αν το παιδί μου έχει ΔΕΠΥ;
Τα παιδιά προσχολικής ηλικίας με ΔΕΠΥ είναι περισσότερο πιθανόν να αποβληθούν από το σχολείο ή τον παιδικό σταθμό λόγω της άτακτης συμπεριφοράς τους. Αυτά τα παιδιά δυσκολεύονται περισσότερο στα μαθήματα του σχολείου και πολλά από αυτά εντάσσονται σε πρόγραμμα ειδικής εκπαίδευσης -κατά την πρακτική των Η.Π.Α- σε πολύ μικρή ηλικία σε σύγκριση με τα παιδιά χωρίς ΔΕΠΥ.
Ως γονέας θα θέλατε να γνωρίζετε κατά πόσον οι συμπεριφορές του παιδιού σας ταιριάζουν με το εύρος των συμπεριφορών που είναι τυπικές στα παιδιά της ίδιας ηλικίας. Αναρωτηθείτε: «Σε σύγκριση με άλλα παιδιά της ίδιας ηλικίας σε ποια σημεία η συμπεριφορά του παιδιού μου είναι διαφορετική;». Από την/τον νηπιαγωγό ή την/τον βρεφονηπιοκόμο μπορείτε να μάθετε ποιες είναι οι συνηθισμένες - και μη σχετιζόμενες με κάποια διαταραχή- συμπεριφορές των παιδιών για κάθε στάδιο της αναπτυξιακής τους πορείας και ποιες συμπεριφορές απαιτούν μεγαλύτερη προσοχή.
Τι περιλαμβάνει η αξιολόγηση του παιδιού για ΔΕΠΥ;
Για να διαγνωστεί με ΔΕΠΥ ένα παιδί πρέπει να εμφανίζει έναν συγκεκριμένο αριθμό συμπτωμάτων για τουλάχιστον έξι μήνες σε περισσότερους από έναν τομείς λειτουργικότητας (οικογένεια, σχολείο, κοινωνικές/επικοινωνιακές δεξιότητες). Για παράδειγμα, εάν το παιδί σας έχει συμπεριφορές στο σπίτι που μοιάζουν με αυτές της ΔΕΠΥ αλλά δεν τις εμφανίζει κάπου αλλού, μπορεί να υπάρχει κάποια άλλη εξήγηση. Αν υποπτεύεστε πως το παιδί σας έχει ΔΕΠΥ, θα πρέπει να μιλήσετε σε κάποια/-ον ειδικό στη διάγνωση και θεραπεία της ΔΕΠΥ, όπως την/τον παιδίατρο του παιδιού σας, μία/έναν παιδοψυχίατρο, αναπτυξιολόγο ή παιδοψυχολόγο. Επίσης, είναι σημαντικό να εξεταστεί το παιδί σας για παθήσεις που σχετίζονται με την όραση ή την ακοή, καθώς και για προβλήματα ύπνου, επειδή μερικές φορές τα συμπτώματά τους μοιάζουν με αυτά της ΔΕΠΥ.
Οι αξιολογήσεις των παιδιών προσχολικής ηλικίας θα πρέπει να είναι λεπτομερείς και να ακολουθούν τις οδηγίες που έχουν συντάξει η Αμερικανική Ακαδημία Παιδιατρικής (American Academy of Pediatrics - AAP) και η Αμερικανική Ακαδημία της Ψυχιατρικής Παιδιών και Εφήβων (American Academy of Child and Adolescent Psychiatry - AACAP). Στις οδηγίες περιλαμβάνεται λεπτομερής συνέντευξη με εσάς τους γονείς ώστε να διαπιστωθεί το διάστημα εμφάνισης τυχόν συμπτωμάτων, η συχνότητα και οι συνθήκες εκδήλωσής τους και η αξιολόγηση τους. Έπειτα, εσείς και η/ο νηπιαγωγός ή η/ο βρεφονηπιοκόμος του παιδιού σας καλείστε να συμπληρώσετε ερωτηματολόγια με κλίμακες αξιολόγησης της συμπεριφοράς του παιδιού σας.
Η/Ο ειδικός σε θέματα ΔΕΠΥ θα διενεργήσει μία λεπτομερή αξιολόγηση των ιατρικών και σχολικών αρχείων του παιδιού σας, θα συνομιλήσει μαζί του και θα το αξιολογήσει, καθώς και θα πραγματοποιήσει έλεγχο για τυχόν άλλες παθήσεις που μπορεί να έχει εκτός της ΔΕΠΥ. Η/Ο ειδικός μπορεί, επίσης, να προτείνει άλλα ψυχολογικά τεστ για να μπορέσετε να διακρίνετε τα δυνατά και τα αδύνατα σημεία του παιδιού σας στη μάθηση και στη σκέψη αλλά και για να ελέγξετε το παιδί σας για άλλες μαθησιακές δυσκολίες.
Ποια είναι τα συμπτώματα της ΔΕΠΥ στα παιδιά;
Η διάγνωση της ΔΕΠΥ βασίζεται στην 5η έκδοση του Διαγνωστικού και Στατιστικού Εγχειριδίου των Ψυχικών Διαταραχών (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders – DSM). Το εγχειρίδιο παρουσιάζει τους τρεις υποτύπους της ΔΕΠΥ: τον Απρόσεκτο τύπο, τον Υπερκινητικό/Παρορμητικό και τον Συνδυασμένο καθώς και τα συμπτώματα τους.
Απρόσεκτος Τύπος
- Αδυνατεί να προσέξει λεπτομέρειες ή κάνει λάθη απροσεξίας
- Δυσκολεύεται να διατηρήσει την προσοχή σε κάτι και αποσπάται εύκολα
- Δεν φαίνεται να ακούει όταν του μιλάνε
- Δυσκολεύεται να ακολουθήσει οδηγίες
- Δυσκολεύεται στην οργάνωση
- Αποφεύγει ή δεν του αρέσουν οι εργασίες που απαιτούν νοητική προσπάθεια
- Χάνει αντικείμενα
- Ξεχνάει εύκολα καθημερινές δραστηριότητες
Υπερκινητικός/Παρορμητικός Τύπος
- Κουνάει νευρικά τα χέρια ή τα πόδια ή στριφογυρίζει στην καρέκλα
- Δυσκολεύεται να παραμείνει καθιστή/-ός
- Τρέχει ελεύθερα ή σκαρφαλώνει σε υπερβολικό βαθμό ως παιδί, ενώ αδυνατεί να μείνει ακίνητη/-ος
- Δυσκολεύεται να συμμετάσχει ήσυχα σε δραστηριότητες
- Φαίνεται σαν να έχει «μοτεράκι»
- Μιλά υπερβολικά
- Διακόπτει και απαντά προτού έρθει η σειρά της/του ή πριν τελειώσει η ερώτηση
- Δυσκολεύεται να περιμένει τη σειρά του
Συνδυασμένος τύπος
Παρουσιάζει τα συμπτώματα του Απρόσεκτου και του Υπερκινητικού/Παρορμητικού τύπου.
Σημειώνεται ότι τα συμπτώματα μπορεί να αλλάξουν με την πάροδο του χρόνου, οπότε τα παιδιά μπορεί να έχουν διαφορετικά συμπτώματα καθώς μεγαλώνουν.
Ποιες είναι οι αιτίες της ΔΕΠΥ;
Η έρευνα δεν έχει καθορίσει τις ακριβείς αιτίες της ΔΕΠΥ. Ωστόσο, οι επιστήμονες έχουν ανακαλύψει έναν ισχυρό γενετικό δεσμό καθώς η ΔΕΠΥ είναι κληρονομήσιμη. Άλλοι παράγοντες στο περιβάλλον που μπορούν να αυξήσουν τις πιθανότητες για να ΔΕΠΥ είναι:
- το κάπνισμα ή η κατανάλωση αλκοόλ κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης
- η έκθεση στο μόλυβδο ή σε παρασιτοκτόνα κατά τη βρεφική ηλικία
- η πρόωρη γέννηση ή η γέννηση με χαμηλό βάρος
- οι εγκεφαλικές κακώσεις
Οι επιστήμονες συνεχίζουν να μελετούν τη σχέση της ΔΕΠΥ με παράγοντες του περιβάλλοντος. Ωστόσο, είναι σημαντικό να λαμβάνεται υπόψη ότι δεν υπάρχει ένας μόνο παράγοντας που να εξηγεί όλες τις περιπτώσεις της ΔΕΠΥ και ότι ο συνδυασμός διαφορετικών παραγόντων μπορεί να συντελέσει στην εμφάνισή της. Οι παρακάτω παράγοντες ΔΕΝ αποτελούν αιτίες αλλά μπορούν να κάνουν τα συμπτώματα της ΔΕΠΥ χειρότερα για κάποια παιδιά:
- πολύς χρόνος στην τηλεόραση
- κατανάλωση ζάχαρης
- στρες προερχόμενο από την οικογένεια (φτώχεια, οικογενειακό τραύμα)
Γιατί είναι σημαντικό να αντιμετωπίζεται η ΔΕΠΥ στο παιδί μου από νωρίς;
Τα παιδιά προσχολικής ηλικίας με ΔΕΠΥ είναι πολύ πιο πιθανόν να έχουν δυσκολίες στον παιδικό σταθμό ή το σχολείο, συμπεριλαμβανομένων των προβλημάτων με τους συμμαθητές τους, τη μάθηση, καθώς και ένα υψηλότερο ρίσκο τραυματισμών. Η έγκαιρη διάγνωση είναι σημαντική προκειμένου το παιδί σας να λάβει την απαραίτητη βοήθεια για να μετριάσει τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει.
Επιπλέον, κατά την πρώιμη παιδική ηλικία συντελείται η ανάπτυξη του εγκεφάλου σε όλα τα παιδιά είτε έχουν ΔΕΠΥ είτε παρουσιάζουν κάποια συμπτώματα αλλά δεν έχουν ΔΕΠΥ. Η προσχολική ηλικία, λοιπόν, είναι κατάλληλη όχι μόνο για να μάθουν τα παιδιά θετικές συμπεριφορές αλλά και για να μάθετε και εσείς οι γονείς πώς μπορείτε να βοηθήσετε αποτελεσματικά το παιδί σας στην συμπεριφορική διαπαιδαγώγηση. Είναι προτιμότερο να αντιμετωπίσετε τις προβληματικές συμπεριφορές εγκαίρως.
Πώς θα πρέπει να αντιμετωπίζεται η ΔΕΠΥ στα παιδιά προσχολικής ηλικίας;
Όσον αφορά τη θεραπεία για παιδιά προσχολικής και νηπιακής ηλικίας, η Αμερικανική Ακαδημία Παιδιατρικής προτείνει τις συμπεριφορικές θεραπείες ως πρώτη επιλογή και την φαρμακευτική αγωγή, μόνο όταν χρειάζεται. Οι συμπεριφορικές θεραπείες από παιδοψυχολόγους και ψυχολόγους εφήβων που ειδικεύονται στη ΔΕΠΥ παρέχει τόσο στους γονείς όσο και στα παιδιά τις τεχνικές για να διδάξουν και να ενισχύσουν τις θετικές συμπεριφορές και ικανότητες. Αυτό θα βοηθήσει ένα παιδί προσχολικής ηλικίας με ΔΕΠΥ να ανταπεξέρχεται με επιτυχία στο σπίτι και στο σχολείο.
Όταν συνταγογραφείται φαρμακευτική αγωγή, η Αμερικανική Ακαδημία Παιδιατρικής προτείνει τα παιδιά ηλικίας 4-5 ετών να ξεκινούν δοκιμαστικά με μία χαμηλή δόση μεθυλφαινιδάτης, που αποτελεί δραστική ουσία των περισσότερων φαρμάκων για τη ΔΕΠΥ. Επειδή τα παιδιά ανταποκρίνονται διαφορετικά στη φαρμακευτική αγωγή, κάτι που μπορεί να δουλέψει για ένα παιδί, μπορεί να μη δουλέψει για ένα άλλο. Η/Ο επαγγελματίας υγείας μπορεί να αυξομειώσει τη δόση, για να διαπιστώσει αν η αγωγή βοηθά, αν χρειάζεται να δοθεί άλλη αγωγή ή αν εμφανίζονται τυχόν παρενέργειες.
Η θεραπεία της ΔΕΠΥ είναι περίπλοκη και είναι σημαντικό τα παιδιά να παρακολουθούνται συνεχώς, έτσι ώστε να διαπιστωθεί αν η θεραπεία έχει αποτέλεσμα. Αυτό συμπεριλαμβάνει την περιοδική επανάληψη των κλιμάκων αξιολόγησης για να εξεταστεί αν η φαρμακευτική αγωγή και η συμπεριφορική θεραπεία έχουν το επιθυμητό αποτέλεσμα. Επιπροσθέτως, η Ομάδα Εργασίας Προσχολικής Φαρμακολογίας της AACAP συστήνει τα παιδιά προσχολικής ηλικίας, που λαμβάνουν φαρμακευτική αγωγή για την ΔΕΠΥ να διακόπτουν την αγωγή τους -υπό την καθοδήγηση του γιατρού που τη συνταγογραφεί μετά από έξι μήνες ώστε να επαναξιολογηθούν τα συμπτώματα και να εξεταστεί αν η φαρμακευτική αγωγή πρέπει να συνεχιστεί.
Τι είναι η συμπεριφορική εκπαίδευση γονέων και πώς μπορεί να ωφελήσει τους γονείς και το παιδί;
Τα παιδιά που έχουν ΔΕΠΥ παρουσιάζουν έλλειμμα σε δεξιότητες και συμπεριφορές με αποτέλεσμα να μην λαμβάνουν επιβράβευση. Συχνά τείνουν να συμπεριφέρονται άσχημα ή ανάρμοστα για την εκάστοτε περίσταση με αποτέλεσμα να τιμωρούνται πιο συχνά από τα άλλα παιδιά. Αυτό μπορεί να έχει αρνητική επίδραση στην αυτοεικόνα τους αλλά και να προκαλέσει αύξηση των προβληματικών συμπεριφορών. Οι γονείς και οι εκπαιδευτικοί όλων των βαθμίδων (νηπιαγωγοί, βρεφονηπιοκόμοι, κλπ.) μπορούν να μάθουν να διαχειρίζονται τη συμπεριφορά παιδιών προσχολικής ηλικίας με ΔΕΠΥ μέσω της Ψυχοεκπαίδευσης και της χρήσης συμπεριφορικών τεχνικών.
Προγράμματα εκπαίδευσης γονέων, που διδάσκονται από εκπαιδευμένους ειδικούς θεραπευτές, παρέχουν σε γονείς και εκπαιδευτικούς εργαλεία και στρατηγικές διαχείρισης και αντιμετώπισης της ΔΕΠΥ. Μια έρευνα του 2010 από το Agency for Healthcare Research and Quality (AHRQ)-Σωματείο για την Έρευνα και την Ποιότητα στον τομέα της Υγείας - βρήκε ότι τα αποτελεσματικά προγράμματα:
- βοηθούν τους γονείς να αναπτύξουν μια θετική σχέση με το παιδί τους
- τους διδάσκουν πώς αναπτύσσονται τα παιδιά
- τους βοηθούν να διαχειριστούν αρνητικές συμπεριφορές και να αυξήσουν τις θετικές συμπεριφορές με θετική διαπαιδαγώγηση
Αποτελεσματικά προγράμματα συμπεριφορικής εκπαίδευσης για γονείς παιδιών προσχολικής ηλικίας είναι *:
- Triple P (Positive Parenting Program)
- Incredible Years Parenting Program
- Θεραπεία Αλληλεπίδρασης Γονέα-Παιδιού (Parent-Child Interaction Therapy)
Άλλα προγράμματα που εμβαθύνουν στα ίδια αντικείμενα μπορεί επίσης να είναι χρήσιμα.
Λαμβάνουν τα παιδιά προσχολικής ηλικίας τις προτεινόμενες θεραπείες;
Το Centers for Disease Control and Prevention Κέντρο (CDC) αναφέρει πως ένα στα δύο παιδιά προσχολικής ηλικίας στην Αμερική δε λαμβάνει την προτεινόμενη συμπεριφορική θεραπεία. Τα ποσοστά των παιδιών προσχολικής ηλικίας που λαμβάνουν φαρμακευτική αγωγή για τη ΔΕΠΥ έχουν διπλασιαστεί τα τελευταία τέσσερα χρόνια και ένα στα τέσσερα λαμβάνει μόνο φαρμακευτική αγωγή, κάτι που αποτελεί όμως την έσχατη λύση.
Υπάρχει ένα κίνημα εντός του πεδίου της ΔΕΠΥ να αυξηθεί η πρόσβαση σε συμπεριφορική θεραπεία για νεαρά παιδιά, ειδικά στην συμπεριφορική εκπαίδευση των γονέων, που θεωρείται αποδεδειγμένη και αποτελεσματική. Το κίνημα ελπίζει να μειωθούν τα ποσοστά των παιδιών προσχολικής και νηπιακής ηλικίας που λαμβάνουν φαρμακευτική αγωγή για την ΔΕΠΥ ως θεραπεία πρώτης γραμμής.
*Το πρόγραμμα Θετικοί γονείς: Χαρούμενα Παιδιά (Απ. Βούρδας) είναι ένα αξιόπιστο πρόγραμμα στην Ελλάδα.
Απόδοση: Κυριάκος Χατζηευθυμιάδης, Φοιτητής Οργάνωσης και Διοίκησης Επιχειρήσεων ΟΠΑ
